Sretenje – Dan državnosti: Zašto slavimo 15. februar?

U Srbiji se 15. februara, na hrišćanski praznik Sretenje, obeležava Dan državnosti, u znak sećanja na obnovu srpske državnosti početkom 19. veka. Ovaj dan se kao državni praznik proslavlja od 2002. godine.

Na Sretenje 1804. godine počeo je Prvi srpski ustanak, istorijski događaj koji se smatra začetkom novovekovne srpske države. Toga dana, grupa srpskih prvaka, naistaknutijih ličnosti sa prostora nekadašnjeg Beogradskog, odnosno Smederevskog pašaluka, izabrala je Đorđa Petrovića Karađorđa za vožda, odnosno vođu ustanka protiv Turaka.

Zbor ustanika se odigrao u Marićevića jaruzi u Orašcu, u srcu Šumadije. Usledila je odluka o podizanju opšteg ustanka protiv Turaka, odnosno dahija, i izbor Karađorđa za vožda. Bila je to dobro promišljena odluka srpskih velikaša, zbog činjenice da je Karađorđe posedovao ne samo lične kvalitete, kao što su odlučnost i čvrstinu, već i ratno iskustvo i veštinu koju je strekao u borbi kao pripadnik austrijskih frajkora, u periodu od 1788. do 1791. godine.

Neposredan povod bio je teror dahija odnosno događaj koji je istoriografija zapamtila kao – Seču knezova. Dahije su tada namerile, i započele, likvidaciju najistaknutijih Srba, što je dovelo do ustanka. Teror dahija je tada, umesto da sputa buntovnost Srba, učinio upravo suprotno – doveo je do rasplamsavanja bune.

Od Bune na dahije do novovekovne države

Dahije – Aganlija, Kučuk-Alija, Mula Jusuf i Mehmed-Aga Fočić – prethodno su 1801. ubile beogradskog pašu, da bi se njihova samovolja potom uvećavala sve do početka ustanka 1804. godine.

Buna je najpre zahvatila krajeve zapadno od Kolubare, Šumadiju, a potom i Pomoravlje. Pod vođstvom Karađorđa, ustanici su ubrzo oslobodili veći deo pašaluka. Vojvoda Milenko Stojković je četvoricu dahija uhvatio i pogubio jula 1804, na dunavskom, danas potopljenom, ostrvu Ada Kale, u Đerdapu.

U prvoj fazi ustanka bitan moment bio je Boj na Ivankovcu, kod Ćuprije, avgusta 1805. godine, kada su ustanici potukli vojsku Hafiz paše, novopostavljenog čelnika Beogradskog pašaluka, koji je u potpunosti oslobođen 1807. godine.

Ishod Prvog srskog ustanka odredio je mir Rusije i Turske potpisan u Bukureštu 1812. godine. Prepuštanje Srbije bilo je posledica činjenice da je počinjao veliki Napoleonov pohod na Rusiju.

Usledila je Hadži Prodanova buna 1814, i Drugi srpski ustanak aprila 1815. godine, na Cveti, u Takovu. Prvi i Drugi srpski ustanak 1804. i 1815. godine, postupno su doveli do obrazovanja novovekovne srpske države.

Veliki nemački istoričar Leopold Ranke nazvao je taj period – Srpska revolucija. A revolucija, započeta Karađorđevom bunom na Sretenje 1804. godine, uspešno je okončana decenijama potom, nakon Drugog srpskog ustanka, između ostalog i zahvaljujući mudrosti i veštini knjaza Miloša Obrenovića.

Karađorđe je tokom Prvog srpskog ustanka (1804-1813), obanvljajući srpsku državnost, ustrojio i niz važnih institucija, nephodnih za postepeno oblikovanje državnog ustrojstva: počev od heraldičkih znamenja, pa do Velike škole, najviše zaslugom Dositeja Obradovića, prvog ministra (popečitelja) prosvete obnovljene Srbije, što se uzima kao daleki začetak današnjeg Univerziteta u Beogradu.

Prvi Ustav Srbije na Sretenje 1835.

Sretenje je odabrano za Dan državnosti Srbije i zbog činjenice da je 1835, na taj dan, u Kragujevcu, donet prvi Ustav Kneževine Srbije, nazvan – Sretenjski. Njegov tvorac, Dimitrije Davidović izradio je Ustav po uzoru na francuska ustavna rešenja iz 1791, 1814. i 1830. godine, kao i ustav novoobrazovane Belgije iz 1831. godine. Formalni naziv države tada je bio Knjažestvo.

Davidović je, ujedno, i tvorac termina – ustav. Prethodno je korišćen termin – konstitucija. Davidovović je ustrojio zakonsko rešenje po najvišim standardima onovremenog poimanja političkih sloboda, ali sasvim neprimereno prilikama u kojima se tadašnja vazalna Srbija nalazila.

U to vreme, ni Austrijsko carstvo, ni Turska, a ni Rusija, nisu imale ustave. Upravo te zemlje su izvršile pritisak da se od Sretenjskog ustava odustane. Na snazi je formalno-pravno bio 55 dana.

Sretenjski ustav je bio podeljen na 14 poglavlja i imao 142 člana. Predviđao je punu podelu vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Zamišljeno je bilo da Knjaz i Sovjet dele izvršnu vlast.

Veoma važno je bilo to da je Ustav proklamovao ličnu neprikosnovenost, slobodu kretanja, zanimanja, punu pravnu ravnopravnost svih građana. Feudalni odnosi su u potpunosti odbačeni, kao i ropstvo. Poređenja radi, u Habzburškoj monarhiji toga vremema feudalni odnosi su, većim delom, bili na snazi sve do revolucionarne 1848/49, u Rusiji sve do 1861. godine

Ustav ispred svog vremena

Prvi srpski ustavotvorac Dimitrije Davidović (Zemun 1789 – Smederevo 1838) bio je znameniti novinar, diplomata i ministar.

Karlovački đak, u Beču je studirao medicinu, gde je zajedno sa Dimitrijem Frušićem 1816. osnovao – Novine serbske, prvi dnevni list na srpskom jeziku, koje je kasnije preneo u Miloševu Srbiju.

Ubeđeni sledbenik ideja prosvetiteljstva, bavio se još književnim radom i istoriografijom. Poslednje godine života proveo je u Smederevu, u nemilosti, skrajnut.

Ustav koji je napisao, u poređenju sa ustavima evropskih zemalja tog vremena bio je krajnje slobodouman. Osim retkih izuzetaka poput Francuske, Belgije, ili Sjedinjenih Američkih Država.

Kneževina, a potom Kraljevina, Srbija imala je više različitih ustavnih rešenja u kasnijim godinama: 1838, 1869, 1888, 1901. i 1903. godine.